Kunstenaarsboeken bij het RKD (Art & Project, Stichting Octopus en Ed Ruscha).


Ed Ruscha aan het werk in Stadskanaal 1971
foto: Poul ter Hofstede, conservator Groninger Musum (©)
(Bron: RKD bulletin 2013/2)
Volgens een nieuw geformuleerde missie houdt het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag zich bezig met het toegankelijk maken van informatie over Nederlandse kunst in internationale context. Internationaal is ook de scope van het project kunstenaarsboeken. Door de komst van het archief van galerie Art & Project kwam het RKD in het bezit van een groot aantal kunstenaarsboeken van conceptuele kunstenaars als John Baldessari, Robert Barry, Stanley Brouwn, Daniel Buren, Sol Lewitt en Lawrence Weiner. Klik voor meer informatie over deze uitgaven van Art & Project op: Kunstenaarsboeken uit Nederland en België. Naast de collectie (kunstenaars-) boeken en tijdschriften bevat dit archief ook onder andere stukken betreffende de voorbereidingen van de door Art & Project uitgegeven bulletins met bijdragen van kunstenaars. Tevens herbergt het archief algemene correspondentie met binnenlandse en buitenlandse musea, galeries en andere kunstinstellingen en de per kunstenaar geordende dossiers met archief en beeldmateriaal. Archief en bibliotheek beslaan ongeïnventariseerd samen circa 92 meter. Deze verzameling en de al aanwezige kunstenaarsboeken worden nu gecollectioneerd en beschikbaar gesteld voor raadpleging en bruiklenen. In de komende jaren zal het RKD verder werken aan de ontsluiting van de publicaties en het opbouwen van expertise op dit gebied (bron: RKD bulletin 2013/2).




Fragmenten uit: Dutch Details (bron: collections.otis.edu)
Tot 28 februari 2014 presenteert het RKD kunstenaarsboeken van Ed Ruscha en de bijzondere uitgaven van de Nederlandse Stichting Octopus. Deze zijn te bezichtigen in de RKD-vitrines bij de entree. De boeken van Ed Ruscha maken deel uit van het archief van galerie Art & Project. Zijn kunstenaarsboek met de titel ‘Dutch Details’ (1971) werd uitgegeven door de Stichting Octopus. Ruscha maakte dit fotoboek in Nederland voor de kunstmanifestatie Sonsbeek 71 (‘Sonsbeek buiten de Perken’). Voor meer informatie over deze uitgave klik op: Dutch Details van Ed Ruscha. In het RKD Bulletin van december 2013 is een artikel over Ruscha's ‘Dutch Details’ opgenomen door de kunsthistoricus Hans Ebbink. Hierin ontrafelt Ebbink de spannende geschiedenis achter dit zeer bijzondere en zeldzame kunstenaarsboek.

De Stichting Octopus beoogde – zonder winstbejag – een serie uitgaven te realiseren op het gebied van de eigentijdse beeldende kunst. De aard van de reeks werd bepaald door het werk van kunstenaars uit binnen- en buitenland. De keuze van de uitgaven werd mede bepaald door de actualiteit en de kwaliteit. Het doel van de stichting was een zo groot mogelijk publiek te bereiken. Octopus wilde de uitgaven voor iedereen toegankelijk maken. De oplage van elke uitgave was daarom onbeperkt, waardoor ook de prijzen laag gehouden konden worden. De stichting maakte tussen 1969 en 1972 naast prenten, geschreven en getekende ideeën, ruimtelijke projecten (bouwdozen, objecten etc.) enkele bijzondere kunstenaarspublicaties: een kalender van Ger van Elk, een map met groot formaat dagboekbladen van Ben d’Armagnac en Ger Dekker (titel: ‘Negen dagen uit het leven van Ben d’Armagnac en Ger Dekker’), het boek ‘Cubics’ van J. Slothouber en W. Graatsma en het boek ‘Poppetgom’ (layout: Jan van Toorn) in een blik (bron: informatieblad Stichting Octopus, bijlage Revue Intergration 11 + 12 1976).







Blik, kussentje en fragmenten uit Poppetgom

Poppetgom, een verzonnen woord (mengeling van "puppets en pop"), was een anarchistisch theaterstuk uitgevoerd door Theater Scarabee, onder leiding van Adri Boon. Na het debuut in 1969 in Den Haag, zijn er voorstellingen geweest in Amersfoort, Rotterdam, Parijs, Genève en Milaan. Op woensdag 4 juni 1969 zond de Nederlandse televisie in het programma Eigentijds Poppetgom uit. Het boek (1970) geeft een beeld van het opgevoerde theaterstuk. Niet alleen d.m.v. foto's maar ook door gedichten/tekst en tekeningen van Lucebert. Jan van Toorn stelde voor om het boek te verpakken in een olieblik (met geel opblaasbaar kussen als bescherming), zodat het geopend moest worden met een blikopener. Een van de medewerkers die zich ook bezighield met vormgeving/uitgave van het boek was Wim Crouwel.

De eerste uitgave van de Stichting Octopus was het ‘Speelboek’ (1969) van Jaap Mooy. Mooy behoorde tot de kunstenaars die zich kenmerkten door eenzelfde experimenteel-romantische inslag als Cobra, maar er niet bij aansloot. Dit gold ook voor onder andere Ger Lataster, Jan Sierhuis en Jef Diederen. Mooy sloot zich aan bij Vrij Beelden. Hij hield zich zowel met schilderen als beeldhouwen bezig. Net als de neo-constructivisten Paul van de Vliet en Marius Quee houdt Jaap Mooy zich vanaf midden jaren zestig bezig met geometrische composities en ruimtelijke situaties in constructivistische zin. Vooral zwarte geometrische vormen op een wit vlak. Ongeveer tegelijkertijd ontstaan een reeks manipuleerbare 'tast- en speelplastieken'. Dan ontstaat ook het ontwerp voor ‘Speelboek’. Het bestaat uit kartonnen platten in ringband in omslag met een maat van 32,5 x 38,5 cm., waarin het zwart-wit werk van Mooy gehalveerd is, zodat er telkens andere, maar in elkaar overlopende boven- en onderkanten aan elkaar te leggen zijn. De vormen verrassen voortdurend door hun mogelijkheden, waardoor ze een speelsheid krijgen die verwant is aan het vormenspel van Jean Arp. Mooy: “Dat speelboek sloot aan bij mijn schilderijen en beeldhouwwerk, die schilderijen beïnvloedden de kleurkeuze: zwart/wit, het spelelement is afgeleid van de plastieken. Vroeger maakte ik plastieken uit afval, schroot, van autowielen en fietskettingen, je kent dat wel’ (bron: informatieblad Stichting Octopus, bijlage Revue Intergration 11 + 12 1976).




De jaren zeventig en tachtig wordt vervolgd!


Deze weblog zal een vervolg krijgen. Minimaal de onderstaande kunstenaars en uitgaven komen nog aan bod. Klik op 'kunstenaarsboeken' voor een overzicht van de publicaties (bron: New York Art Resources Consortium, Collectie Gelderland, Stedelijk Museum Amsterdam). Het overzicht is niet altijd volledig en wordt daaronder aangevuld.

Kunstenaars:

Pierre Alechinsky
Vues Laponi (1957)
Le tireurs de langue (1961)
Moi qui j'avais (1961)
Le personne du sinqulier (1963)
KWY 12 Album (1963)
le test du titre : 6 planches et 61 titreurs d'élite (Paris, Yves Rivière éditeur, 1967 oplage 1.000)
Le tout venant (Galerie de France 1967)

Carel Balth
Perception of the line (Eigen publicatie, Vreeland 1971 oplage 500 gen.)

Günter Brus
Die wundharmonika (Van Abbemuseum 1984 oplage 500)

Pol Bury (kunstenaarsboeken)

Henri Chopin (kunstenaarsboeken)

Jan Fabre
The fountain of the world : drawings by Jan Fabre, 1979 (Imschoot Gent, 1990 oplage 1.000)
Fabres book of insects. Volume I. (all published) (Imschoot Gent, 1990 oplage 250)
The mystery of things (1997)
Passage (1997)
Een ontmoeting/Vstrecha': a meeting (1999)

Jan Henderikse (kunstenaarsboeken)

Harry Hoogstraten (kunstenaarsboeken)

Sipke Huismans
Academie schets- en tekenbloc (Galerie Espace Amsterdam, 1972)
De verzwegen verliefdheid of pinda's en turquoise - en beeldnovelle door... (Uitgeverij Love me or Leave, Amsterdam, 1972 oplage 1.000)
Zonder titel (Mededelingen Centraal Museum Utrecht, 1nummer 1 974/75)

Paul Ibou 
Metamorphosis (illegible color variation book) (Monas Antwerpen, 1968 oplage 1.000 gen./ges.)

Rein Jansma
Stairs (Joost Elffers Production Amsterdam, 1982, pop-up boek)

Hans Koetsier
Ik lijd verschrikkelijk (Bert Bakker Amsterdam, 1976)
Aha (Bert Bakker Amsterdam, 1979)
Idee. Een verzameling van al dan niet ingediende ideeën (Bert Bakker Amsterdam 1980)
Advertisements 1969-1981 (Staatsdrukkerij Den Haag, 1984)
Kwaliteit enzovoort (Bert Bakker Amsterdam, 1986)

Sjak Marks
North America 1969 (Van Abbemuseum 1969)

Holly Moors (kunstenaarsboeken)

Paul Panhuysen
Metamorphosen (Het Apollohuis Eindhoven, 1982 oplage 40 gen./ges.) 
Een kaleidoscopisch beeld (Het Apollohuis Eindhoven, oplage 50 gen./ges.)
Number Made Visible : The story of the magic square of 8 by Benjamin Franklin (Het Apollohuis Eindhoven 1997)

Uwe Poth (kunstenaarsboeken: zie onder Artbook editions) 

Marjo Schumans
Marjo Schumans presents (IAC nr. 46, Friedrichsfehn 1974)
Outlines (Agora Studios Maastricht 1974)

Roland Sips (kunstenaarsboeken)

Oey Tjeng Sit
Theatrum Anatomicum (Thomas Rap, Amsterdam 1969)
Over het slaan van munten (De Vingerpers, Amsterdam 1971)
Behalve eetbaar zijn knikkers ook vergiftig (Tango, Leiden 1973)
Een keizer? Neen, een Vlag (Asselijn, Amsterdam 1978)
2 x 2 = 5 (i.s.m. Dorien Wintgens Stedelijk Museum de Lakenhal, Leiden 1980)
Bis zum Bauch im Wasser / Tot het middel in het water (Omnibus Press / De Vingerpers, München / Amsterdam 1980)
Men zou vaker schoenen moeten passen ( De Vingerpers, Amsterdam 1982)
67 (De Vingerpers, Amsterdam 1984)
Liegen (De Vingerpers, Amsterdam 1985)
Frisch Gestrichen (De Vingerpers, Amsterdam 1985)
Het kapotte strijkijzer (De Vingerpers, Amsterdam 1985)
Als een krant (De Vingerpers, Amsterdam 1986)
Courant Incourant (Atalanta Pers, Baarn 1988)

Ben Sleeuwenhoek

Peter Spaans (kunstenaarsboeken en kunstenaarsboeken)

Tajiri
Sculpture (London, Hamilton Gallery, 1964)
The wall - Die Mauer - Le mur (X Press Baarlo 1971 oplage 100 gen./ges.)
Tajiri Lunds Kunsthall (Malmö, Skanetryck AB, 1971 flipboek)
Het verdwenen eiland (X Press Baarlo 1974 oplage 200 gen./ges.)
Zonder Titel (Brummen, Broeks Bureau Voor Luxe Werkjes 1986 Vestzakbibliotheek)

Rúna Thorkelsdóttir (kunstenaarsboeken)
Heads And Tails Of Fairy-Tales (Amsterdam, 1985 oplage 75 gen./ges.)
Untitled (Amsterdam, 1985 oplage 20 gen./ges.)
Barcycling (Amsterdam, 1988 oplage 100 gen./ges.)
Vatnaljód (Amsterdam, 1988 oplage 150 gen./ges.)
Island (Amsterdam, 1989 oplage 75 gen./ges.)
Untitled (Amsterdam, 1990 oplage 100 gen./ges.)
Short long story (Amsterdam, 1991 oplage 200 gen./ges.)


Geurt van Dijk (kunstenaarsboeken)

Henriëtte van Egten (Kunstenaarsboeken)
The book of troy (twee volumes, Amsterdam, 1989 oplage 45 ges./gen.)
Bis Einhundertvierundzwanzig (Amsterdam, 1988 oplage 12 genummerd of which 4 copies bear this German title, 4 the English title Up To Onehundrettwentyfour and 4 the Dutch title Tot Eenhondertvierentwintig )
Phantom Portraits (Amsterdam, 1987 oplage 36 gen./ges)
Tekeningen (Berlin, 1982 oplage 105 gen./ges.)
Too long (Amsterdam, 1991 oplage 51 gen./ges.)
Van Egten's Blues (Amsterdam, 1998 oplage 50 gen./ges.)
Von Kopf Bis Fuss Auf Malen Eingestellt (Amsterdam, 1991 oplage 25 gen./ges.)

J.C.J. van der Heyden
J.C.J. van der Heyden (Haags Gemeentemuseum/Van Abbemuseum 1977)
Himal Aya (Mededelingen Centraal Museum Utrecht, nummer 32 1981)
J.C.J. van der Heyden (Stedelijk van Abbemuseum 1983 oplage 1.000)
JCJ Vanderheyden (Den Bosch 2000 oplage 1.000)
JCJ Vanderheyden (Stedelijk Museum Amsterdam 2001)

Diederick van Kleef (kunstenaarsboeken)

Bert Loerakker
Twee gezichten van één echo (Eigen publicatie, Helmond 1986 oplage 10 gen./ges)
Rome (Eigen publicatie, Helmond 1986 oplage 10 gen./ges)
Bert Loerakker (Helmond 1996 oplage 500)
Bert Loerakker : schilderijen 1993 - 1998, monotypes (De Beyerd Brea 1999)

Alex Vermeulen (6 filmboeken)
Het schoon schip (Eigen publicatie 1982 oplage 250 gen.)
In het avond-uur der verwondering (Art Book, Amsterdam, 1985 oplage 250 gen.)
En Passant Baltimore Krüger (Het Kruithuis 's-Hertogenbosch, 1986 oplage 500)
Alleen Onno Trueman (Schoon Schip Productie Amsterdam, 1987)
Filmboek? (onbekend)
Terra Refrigera (Idea Books Amsterdam 1992)

Irene Verbeek
Mensen, dieren, dingen (Eigen beheer 1979 oplage 500)
Tekst & Beeld (Eigen beheer Groningen, oplage 500 gen./ges. incl. 7 zeefdrukken)
Cyclus (Eigen beheer 1982 oplage 50 gen./ges.)
The revenge (ABC-reeks Philip Elchers 1994 oplage 15 ges./gen.)
Abraza; In de verte van de herinnering (i.s.m. Koos Koster, Philip Elchers Groningen, 1995 oplage 125 gen./ges.)

Bernard Villers (kunstenaarsboeken)

Ans Wortel
Preken en Prenten (Tor, Amsterdam 1969)

A. Wortel : voor die ziet met mijn soort ogen door wiens ogen ik kan zien... (Eigen uitgave Bergen, 1970 oplage 10)
Voor ons de reizende vlezen rots (De Bezige Bij, Amsterdam 1971)
Wat ik vond en verloor (Tor, Amsterdam 1973)

Lessen aan die ik liefheb (Tor, Amsterdam 1973)


Frits M. Woudstra (eigen beheer)
25 portretten Enschede 1981 oplage 250
Gespreksnotities Enschede 1983
Vrouwtjes Amsterdam 1984 oplage 40 gen./ges.
Incognito Amsterdam 1986 oplage 28 gen./ges.
De retour van mister moonlight Amsterdam 1986 oplage 25 gen./ges.
Onbeantwoorde correspondentie Amsterdam 1987 oplage 25 gen./ges.
Materiaal uit de ruimte Amsterdam oplage 10 gen./ges.1990
Tekleningen geinspireerd op Berliner Alexanderplatz van R.W. Fassbinder Amsterdam 1991 oplage 10 gen./ges.
Pardonneer me Amsterdam 1991 oplage 16 gen./ges.
Studie naar Holbein Amsterdam 1992 oplage ? gen.
F. M. Woudstra : serieuze zaken Amsterdam 1994 oplage 20 gen./ges.
F.M. Woudstra Amsterdam 1996 oplage 16 gen.

Uitgevers:

De Vestzakbibliotheek, Broeks bureau voor luxe werkjes Brummen, c1984-c1985.

Stichting Plaatsmaken Arnhem (waaronder de 250 cent reeks)


Het Apollohuis Eindhoven: Paul Panhuysen: publications Het Apollohuis 1980-2001

De Enschedese School


Uitgeverij Kalimiteit Dokkum

Uitgave Kunstinformatie van Kunstcentrum Badhuis Gorinchem:
nr.1 Ad Dekkers; nr. 2 visuele poëzie; nr.3 Boezem; nr.4 Kees Franse; nr.5 Symposium Gorinchem; nr.6 herman de vries; nr.7 Rational Concepts; nr.8 Winiarski; nr.9 Winiarski; nr.10 Sjoerd Buisman; nr. 11 Signalement; nr. 12 Ad De Keijzer; nr.13 Sieraden; nr. 14 Lev Nussberg; nr.15/16 Rationale Konzepte; nr. 17 Calderara; nr. 18 Siebe Hansma; nr. 19 Alviani; nr. 20Textiel als architectuur; nr. 21 9 Rotterdammers; nr. 22 Sykora; nr. 23 Krijn Giezen; nr.24 Vijf jaar Kunstcentrum Badhuis; nr. 25 Pier van Dijk/ Robert Joseph; nr. 26 Dominique Stroobant; nr. 27 Marianne Smits; nr. 28 Uwe Poth; nr. 29/30 Boezem; nr. 31 Jan van Munster; nr. 32 Jan Smejkal; nr. 33 Ewerdt Hilgemann; nr. 34 Dick Postema; nr. 35 Jiri Valoch; nr. 36 herman de vries; nr. 37 Karel Malich; nr. 38 Ewerdt Hilgemann; nr. 39 Francois Morellet; nr. 40 Herinneringen; nr. 41 Richard Paul Lohse.

Gerrit Rietveld Academie Amsterdam (een selectie):
- 1964 : J.C.M. Dietvorst, Henk Groenendijk, Peter Mertens 1981 oplage 300
- Straatstructuren : een wandeling Thijs Berman, Tessa van der Waals 1981
- [Typografiekrant] : Simon den Hartog, Charles Jongejans 1981
- Uit eigen stal : voor Piet Klaasse Simon den Hartog 1981
- 's Avonds 5 jaar binnenhuis : Paul J.M. Willemse 1982
- Points of view on design education : Max Bruinsma 1983 oplage 1.000
- Vormen van textiel : Joost van Haaften, Diek Zweegman 1983
- Tekstverwerker : Koen van Dijk 1983
- [Zonder titel] : Herman Gordijn 1983
- Deur : Ellen Janssen 1984 oplage 200 (boekje in beschilderde doos)
- Gestempeld : Kees Nieuwenhuijzen, Frans Oosterhof 1984 oplage 200 gen.
- Jaap A. Egmond : dat vreemt is 1985 oplage 50 gen. met grammofoonplaat
- Voedsel en vuil : Pieter Kooijman, Hans Muller 1985
- Lente : meer schilderijen Jos Houweling 1985 oplage 300
- Maroeska Metz : eetbare beelden 1985
- Niet gebonden toch geniet : Lily van Ginneken 1985 oplage 1.500
- Toerist : Tiong Ang 1986 oplage 300 gen./ges.
- Derde persoon : Dingeman Kuilman en Pieter Woudt 1986 oplage 100
- Ik zie ben denk systeem : Eva Durlacher 1988 oplage 100 gen./ges.
- Wouter van Eyck : beeld als taal 1988 oplage 150
- An van Elst : de mythe van het knusse landschap van vroeger 1989 oplage 50
- Vlaggenzee Astrid Klaase Bos 1989 oplage 500
- Serie soli : een reeks tentoonstellingen in het Rietveld Paviljoen 1985-1989 Simon den Hartog 1990
- Fiona Tan : lichaamstaal 1990
- Elvira Duives : zeven dagen, houdbaar 1991 oplage 61
- Erik Weeda : bepaalde zaken 1991 oplage 170
- as if in a circle : Miriam de Koning, Erwin Slegers 1991 oplage 100
- Sandra Kruisbrink : Requim voor Tinglado no.2 1991 oplage 150 gen./ges.
- Tenminste : Tina Herslund 1991 oplage 90
- Lon Robbé : the subjective object 2001 oplage 250 gen.













Het kunstenaarsboek in België. Van Broodthaers en Pol Bury tot en met heden.

 
Opstelling tentoonstelling BOOKSHOWBOOKSHOP (Copyright foto: Be-Part, Platform voor actuele kunst)
Johan Pas (1963) is doctor in de kunstwetenschappen en doceert moderne en hedendaagse kunstgeschiedenis aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen. Hij verzamelt kunstenaarspublicaties en doceert/publiceert erover. Zijn onderzoeksgebied situeert zich op het snijpunt van archieven en de neo-avantgarde. Daarnaast is hij auteur en tentoonstellingsmaker. In de jaren 1990 realiseerde hij onder meer een aantal publicaties en tentoonstellingen over de relaties tussen beeldende kunst en ecologie. De laatste jaren legt hij zich vooral toe op de tentoonstellings- en publicatiegeschiedenis van de hedendaagse kunst (in België). Tot zijn recente publicaties behoren 'Beeldenstorm in een spiegelzaal. Het ICC en de actuele kunst 1970-1990' (LannooCampus, 2005), 'Roobjee. Een ABC' (Lannoo, 2006) en 'Een andere avant-garde. Documenten uit het archief van galerie De Zwarte Panter 1968-2008' (Lannoo, 2008). Recent realiseerde hij samen met Lode Geens de tentoonstelling Multiple Visions. Archeologie en actualiteit van het kunstwerk in/als editie (NICC, 2010). Recent verschenen de boeiende 'Multiple/ Readings. 51 kunstenaarsboeken 1959-2009' (Mer, 2011) en 'Fred Bervoets. Prent Werk' (Lannoo, 2011). Onlangs heeft Pas onderzoek naar de organisatie- en uitgeversactiviteiten van dichter en kunstenaar Paul De Vree (1909-1982) afgerond met de prachtige publicatie ‘Neonlicht’ (Mer, 2012). Bron: Lokaal 01.

Volgens Pas is in zekere zin de geschiedenis van het kunstenaarsboek een verborgen kunstgeschiedenis. En dat geldt nog veel meer voor het kunstenaarsboek in België. Het gebied is nog grotendeels onontgonnen. de kunstenaar Vaast Colson en Johan Pas hebben samen met de uitgeverij Be-Part in 2012 een eerste tentoonstelling over Belgische kunstenaarsboeken georganiseerd met de titel BOOKSHOWBOOKSHOP. Momenteel is Pas bezig met de voorbereiding van de zeer interessante uitgave (This is not) A Book. Belgische kunstenaarsboeken van Broodthaers tot nu", waarvan de publicatie is voorzien in 2015.

Hieronder wordt met toestemming van Pas de geschiedenis van het Belgische kunstenaarsboek weergegeven. Dit is een gedeelte van een verhaal wat hij al in 2011 eerder heeft gepubliceerd onder de titel "PAPER EVENTS. Archeologie en actualiteit van het kunstenaarsboek" (Swinnen, Johan (red.) Anders zichtbaar. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur, VUB Press, Brussel, 2010, p. 411-430).


'This is not a book'.

Behalve de uitgaven van Marcel Broodthaers zijn er geen voorbeelden van Belgische kunstenaarsboeken te vinden in ‘internationele’ (d.w.z. grotendeels Franse en/of Angelskaksische) overzichten en anthologieën. Belgische uitgevers duiken er daarentegen veelvuldig in op. In de jaren ’60 en ’70 zijn de belangrijkste uitgevers van kunstenaarsboeken in België progressieve galerieën als Wide White Space (Antwerpen), MTL(Brussel) en Yellow Now (Luik). Alternatieve uitgevers zijn ondermeer Multi-Art Press (Antwerpen), Guy Schraenen éditeur (Antwerpen), Le Daily Bul (La Louvière), Editions + -0 (Genval), Lebeer-Hossmann (Brussel-Hamburg), André de Rache (Brussel) en Yves Gevaert (Brussel). In 1987 start uitgeverij Imschoot (Gent) een uitzonderlijke reeks kunstenaarsboeken op die mettertijd uitgroeit tot een indrukwekkend aanbod met publicaties van internationale kunstenaars. Vandaag zijn ondermeer de uitgevers Yves Gevaert, Yellow Now, mfc-Michèle Didier, La LettreVolée en Luc Derycke (Mer) actief op het vlak van kunstenaarsboeken. Die vinden vooral hun weg naar particuliere verzamelingen.

Onze zoektocht naar het eerste Belgische ‘kunstenaarsboek’ die naam waardig, bracht ons (voorlopig) bij Pol Bury (1922-2005), die in de jaren ’50 al enkele Cobra-edities realiseert, doorgaans illustraties in samenwerking met een auteur. In la boule et le trou (februari 1961) is Bury echter tegelijkertijd beeldend kunstenaar én auteur. Het vierkante, zwarte boekje met een cirkelvormige uitsnijding in de cover dat de titel op de titelpagina zichtbaar laat, is opgedragen aan ‘Aristophanes van Byazntium’ en bevat een doorlopende tekst zonder hoofdletters noch leestekens van Bury met daarin twee bladzijden met een subtiele beeldende ingreep: een blinddruk (la boule) en perforaties (le trou). Vorm en inhoud zijn perfect op elkaar afgestemd en dragen duidelijk de stempel van de kunstenaar. Het is Bury’s eerste kunstenaarsboek, maar niet zijn laatste. Hij heeft een veertigtal kunstenaarspublicaties op zijn naam staan, waarvan een groot deel uitgegeven door Le Daily-Bul, dat hij samen met de schrijver André Balthazar runde en dat met recht de erfgenaam van de surrealistische beweging kan genoemd worden. Tussen 1965 en 1979 publiceerde Le Daily-Bul niet minder dan 62 Poquettes Volantes; kleine boekjes die telkens door een beeldend kunstenaar (zoals Dieter Rot), schrijver of musicus ingevuld werden.

De belangrijkste figuur in de geschiedenis van het Belgische kunstenaarsboek is ongetwijfeld Marcel Broodthaers (1924-1976), wiens boeken in de vroege jaren ’60, samen met de activiteiten van de kunstenaar, evolueren van dichtbundels tot kunstenaarsboeken. Die kanteling manifesteert zich ondermeer in Pense-bête (1964), een bundel met teksten, die door Broodthaers ‘getransformeerd’ werd door delen van de tekst te maskeren met stukjes gekleurd papier. Broodthaers ‘zuivere’ kunstenaarsboeken ontstaan pas in 1969 (Vingt ans après en Un coup de dés jamais n’abolira le hasard). Omdat de, doorgaans exclusieve en bibliofiele kunstenaarsboeken van Broodthaers erg bekend zijn en tot de canon van het genre behoren (Moeglin-Delcroix 1997), kunnen we ons hier concentreren op een minder ‘spectaculair’ aspect van zijn boekproductie. Er wordt immers wel eens voorbij gegaan aan het feit dat vrijwel alle tentoonstellingscatalogi van Broodthaers beschouwd kunnen worden als kunstenaarspublicaties. Deze kunstenaar hield zich zoals bekend nauwgezet bezig met het concept en de vorm van het drukwerk (uitnodigingskaarten, affiches, catalogi) dat zijn tentoonstellingen begeleidde. Het meest bekende voorbeeld is wellicht de tweedelige catalogus die de ‘experimentele tentoonstelling’ Der Adler von Oligozän bis Heute begeleidde (Städtische Kunsthalle Düsseldorf, 1972). Moules Oeufs Frites Pots Charbon is een eerder bescheiden‘plaquette’ bij de gelijknamige en eerste solotentoonstelling van Broodthaers in de Wide White Space Gallery (1966). In de plaats van de gevraagde affiche levert Broodthaers een ontwerp voor een boekje, gebaseerd op de afmetingen van een affiche. De publicatie bevat drie afbeeldingen van werken uit de tentoonstelling, voorzien van teksten door de kunstenaar (Ma Rhétorique, Poème en Théorèmes). In 1974, naar aanleiding van de tentoonstelling Ne dites pas que je n’ai jamais dit-Le Perroquet, laat Broodthaers de oorspronkelijke catalogus van 1966 opnieuw uitgeven, maar brengt enkele subtiele wijzigingen aan. Hij voegt het woord ‘Perroquets’ toe op de cover, en een duplicaat van de laatste bladzijde met de titel ‘Perroquets’. Beide boekjes liggen naast elkaar op een tafel en maken letterlijk deel uit van de installatie in de galerie. Ze fungeren dus niet enkel als documentatie over, maar tegelijk ook als onderdeel van de presentatie. De catalogus wordt zo een papieren ‘uitbreiding’ van de tentoonstelling, om vervolgens, eens die afgelopen is, de functie te vervullen van document over de tentoonstelling. Zo interageren documentatie en creatie voortdurend met elkaar in Broodthaers kunstenaarsboeken en –catalogi. Broodthaers’ ironische spel met de (afwezige) relaties tussen woord en beeld, en zijn veelvuldige gebruik van een anachronistisch aandoende typografie liggen in het verlengde ligt van het surrealisme en geven zijn publicaties een unieke présence in het internationale domein van het kunstenaarsboek.

Fragment uit: Nous ne sommes pas des cybernautes
Evenzeer bepaald door het surrealisme, maar duidelijk meer analytisch van karakter, zijn de boeken en catalogi van multimediakunstenaar en videopionier Jacques-Louis Nyst (1942-1996). Zijn Nous ne sommes pas des cybernautes (1973) is een fraai uitgegeven experiment dat als meta-boek omschreven kan worden. Het boek, door de kunstenaar op de titelpagina omschreven als Livre de lecture bevat tien ‘lectures’ en eindigt met een aantal ‘exercises de lecture’. Het problematiseert het waarnemen en het interpreteren, en doet dit door diverse soorten beelden met elkaar te confronteren en te laten dialogeren. Motieven uit foto’s kennen een grafische echo en omgekeerd. Fotografische beelden treden in wisselwerking met bladspiegel en boekformaat. Hier fungeert het boek als een bewustmakende kijkoefening, maar niet zonder poëzie en mysterie. Nyst was lid van de groep CAP - Cercle d’Art Prospectif, met ondermeer Jacques Lennep (1941), Jacques Lizène (1946) en Jean-Pierre Ransonnet (1944) die allemaal meerdere ‘relationele’ kunstenaarsboeken gerealiseerd hebben.

Paul de Vree: omaslag Explositieven
Fragment uit: für Elise (Jan Vercruysse)
Een andere piste die gevolgd kan worden om het kunstenaarsboek van de jaren ’60 te plaatsen, is die van de concrete en de visuele poëzie. Wat België betreft, moet hier vooral Paul De Vree (1909-1982) vermeld worden, en zijn tijdschrift De Tafelronde (1957-1982), waar rond een internationaal netwerk van dichters en beeldende kunstenaars ontstond. De Vree zal in totaal een zevental publicaties met visuele poëzie realiseren. Rond het midden van de jaren ’60 publiceert De Tafelronde De Vree’s Explositieven (1966), een bundel met elf ‘mechanische gedichten’, telkens op één bladzijde. Meer dan om ‘gedichten’ gaat het hier om abstracte, wolk- of explosievormige composities verkregen met behulp van de schrijfmachine. Ook hier een sober vierkant boekje, met grote zin voor precisie gemaakt en samengesteld. De blauwe inkt waarmee de composities afgedrukt zijn, suggereert een overdruk via carbonpapier. In tegenstelling tot in andere landen kent de visuele poëzie in België echter relatief weinig navolging. Voor het oeuvre van Jan Vercruysse (1948) vormt ze echter een cruciale voedingsbodem. Wanneer Vercruysse in 1978 een solotentoonstelling heeft in het Antwerpse ICC moet hij met hand en tand de eigenheid van de catalogus (für Elise), die hij eerder als een ‘werk’ beschouwt, verdedigen. De kunstenaarsboeken die hij in de tweede helft van de jaren ’70 concipieert, zullen echter pas in het begin van de jaren ’80 in een zeer beperkte oplage worden uitgegeven bij Yves Gevaert.
Metamorphis
Een meer typerende ontwikkeling voor het kunstenaarsboek in België is die vanuit de geometrisch-abstracte schilderkunst en sculptuur. Het neo-constructivisme heeft in België een aantal interessante boekenmakers opgeleverd, temeer omdat een aantal vertegenwoordigers van deze strekking ook werkzaam waren als grafisch vormgever. Enkele van deze edities vallen te situeren in de bloei van de mutlipel in de jaren ’60 en ’70. Een klassieker is Metamorphosis (1968), door zijn maker, kunstenaar en vormgever Paul Ibou (1939) omschreven als een ‘illegible color variation book’. Door het gebruik van uitsnijdingen en gekleurde plastic transparanten levert elke dubbele pagina een nieuwe compositie op. Begin jaren ’70 zal vormgever en kunstenaar Paul Ibou samen met Liliane Staal in Antwerpen de alternatieve uitgeverij Multi Art Press (International) runnen met edities, boeken en multiples van ondermeer Marinus Boezem, Ad Dekkers, César Bailleux en herman de vries. Ook TAO. Lookbook (1972) van Cel Overberghe (1937), een abstracte oefening met vormen van gekleurd papier die op diverse wijzen in het zwarte papier van het boek verwerkt zijn, verscheen bij de Antwerpse Multi Art Press. Ook de ‘abstracte’ boeken van Bernard Villers (1939) zijn in grote mate bepaald door picturale en compositorische invalshoeken.

Presentatie (This is not) a book bij In Vorm Galerie Hasselt-Stevoort
Meer naar het conceptuele neigt (This is not) a book (1971) van Mark Verstockt (1930). Hier fungeert het boek als een container van structuralistische oefeningen in interactie, informatie en communicatie. In wezen profileert deze multimediale editie zich als een antiboek: de minimalistische box in wit plastic bevat immers ondermeer uitvouwbare sculpturen, een vinylplaat, een computerprint, een poster met portret van de kunstenaar op ware grootte en … een kunstenaarsboek. Dat maakt de uitgave tot een draagbare tentoonstelling en roept associaties op met Duchamps Boïte en valise, de fluxusboxen en het Amerikaanse multimedia magazine Aspen (1965-1971). Ook Yves De Smet (1946-2004) komt uit bij het boek na verkenningen in de systematische en geometrische kunst. Sterk geïnspireerd door Amerikaanse minimal en concept art (Sol LeWitt, Carl Andre, Lawrence Weiner) realiseert hij in de jaren ’70 drie uiterlijk bijna identieke boekjes met tekstwerken uit de periode 1969-1975 (Structures, 1972, Eigth Works, 1974 en Exercises, 1976). De minimalistische lay out en het repetitieve karakter van de werken lijken een totale rationaliteit en neutraliteit te suggereren. Ondanks hun uitgesproken conceptuele karakter maken de boekjes deel uit van het poëziefonds van uitgeverij Yang. In deze context kunnen ook de sobere, gestencilde boekjes van Werner Cuvelier (1939) gesitueerd worden. Zijn Statistic Projects uit de vroege jaren '70 lijken persiflages op sociologische en statistische onderzoeken en enquêtes, zoals Statistic Projects I (1972) en V (1973), die in de aanwezigheid van kunstenaars in de catalogi van belangrijke internationale groepstentoonstellingen statistisch in kaart brengen. Ook de talrijke boeken van de in Brussel werkende Amerikaanse conceptkunstenaar Peter Downsbrough (1940) sluiten aan bij een minimalistisch-conceptuele visie.
Fragment uit: Plinthure is plinthure 1981 (Jacques Charlier)

Een categorie kunstenaarspublicaties die in de jaren ’70 ruime toepassing kent, is die van het boek als documentatie. In de slipstream van happenings (provo en fluxus) en conceptualistische tendensen die de informatie over een kunstwerk gelijk stellen aan de realisatie ervan, wint de gedrukte documentatie en archivering enorm aan belang. Wanneer de documentatie over tijdelijke projecten (land en earth art projecten, happenings en performances, etc.) door de kunstenaar verzameld en geordend is, en de publicatie duidelijk de stempel draagt van diens artistieke praktijken, kan deze beschouwd worden als een kunstenaarsboek, temeer omdat de grenzen tussen het kunstwerk en de documentatie erover in die periode erg vaag zijn. Zo publiceert Jef Geys (1935) sinds 1971 documentatie over zijn acties en tentoonstellingen in zijn eigenste Kempens Informatieblad, dat gaandeweg uitgroeit tot een indrukwekkend archief van beelden en ideeën. De boeken van Geys zijn vaak regelrechte archiefbundels met teksten en/of fotomateriaal. In 1972 publiceert André De Rache Traité de méthodologie culturelle à l’usage de la jeune générationvan het collectief Mass Moving. Het boek bundelt 59 projecten (installaties, happenings en voorstellen) en vormt daarmee zelf het voorlopig laatste project n° 60: ‘L’information sur ses actions est elle-même action’. Ook de tegendraadse publicaties van Jacques Charlier (1939), die ondermeer via karikaturen en comics de hedendaagse kunstwereld op de korrel neemt, kunnen in dit verband vermeld worden.

Pjeroo Roobjee (1945) bundelt dan weer een aantal onuitgevoerde (en onuitvoerbare) projecten in Situaties, projekten, privileges en zedelijke verplichtingen (1973). Het fraaie boekje, dat als een opvolger van zijn De bleke gebeurtenismaker (acts) uit 1969 kan beschouwd worden, is een exacte facsimile van een schoolschrift, waarin de auteur in een pijnlijk‘schoonschrift’ en begeleidende figuren verslag doet van zijn ideeën, inzichten en voorstellen. Het kunstenaarsboek is hier een werkboek dat inzage lijkt te bieden in de interne keuken van de artistieke praktijk en op een speelse manier de draak steekt met het serieux van heel wat kunst- en kunstenaarspublicaties. Roobjee’s kunstenaarspublicaties hebben, net als zijn schilderijen en romans, een anarchistische en anachronistische uitstraling die haaks staat op de minimalistische en conceptualistische edities uit die periode.

Voor Panamarenko (1940) is het boek evenmin doel op zich maar documenteert en contextualiseert het zijn denk- en doeprocessen. Het boek The Mechanism of Gravity, …(1975) bevat eveneens teksten en werktekeningen die achtergrond en context bieden bij de beeldende praktijk van de kunstenaar. Berekeningen en studies geven het degelijk uitgegeven boek (met harde linnen kaft en stofwikkel, waarop zelfs aan de binnenzijde een berekening afgedrukt is) de look and feel van een academische, natuur-wetenschappelijke publicatie.


'This book like a book'.

Begin jaren ’80 domineert de ‘nieuwe schilderkunst’ in grote mate het artistieke discours. Tentoonstellingen en publicaties krijgen een traditioneler uitzicht. In het beste geval leveren kunstenaars materiaal voor de cover van kunstpublicaties. Echte kunstenaarspublicaties lijken in deze neo-conservatieve tijden, waarin het traditionele kunstobject in ere hersteld wordt, redelijk zeldzaam. Uitzondering is ondermeer het door het collectief Club Moral (Danny Devos en Anne-Mie Van Kerckhoven) uitgegeven tijdschrift Force Mental (1981-1988). De vormgeving is van Anne-Mie Van Kerckhoven (1951) die reeds vanaf het begin van de jaren ’80 eigenzinnige drukwerkjes realiseert (zoals haar ‘magazine’ Public Annemy nr. 1 uit 1980). Midden jaren ’80 krijgen de object- en installatiekunst een nieuwe aandacht. In het kader van zijn ‘transformatie-installaties’ realiseert Guillaume Bijl (1946) talrijke edities en multiples, die steeds de sfeer uitstralen van zijn installaties en regelmatig de vorm aannemen van een boek. Van Sandt Auction. International Auction (1996-97) wordt gepubliceerd naar aanleiding van de gelijknamige interventie in het Muhka, waarbij Bijl een van de museumzalen tijdelijk tot de roepzaal van een kunstveilinghuis transformeert. Het boek, dat als een vorm van trompe-l’oeil de vorm van een veilingcatalogus simuleert, reproduceert alle siervoorwerpen en kunstwerken uit de installatie, met beschrijving, verkoopsvoorwaarden, én vermelding van de richtprijzen.

De publicaties van Guy Rombouts (1949), typograaf van opleiding, liggen evenzeer in de lijn van zijn ruimtelijk werk en zijn in de meeste gevallen gedrukte toepassingen van het AZART, een beeldend alfabet dat op diverse manieren gehanteerd kan worden.

Hardcore 56
Ook de wonderlijke boeken van Patrick Van Caeckenbergh (1960) sluiten nauw aan bij zijn collages, assemblages en installaties. Door het gebruik van technieken die vooral geassocieerd worden met gesofisticeerde kinderboeken, zoals pop ups, openklappende onderdelen en het horror vacui-karakter, stralen zijn boeken een speelse en surrealistische sfeer uit. Het gebruik van handschrift en de recuperatie van ouderwets beeldmateriaal verleent hen een archaïsche, encyclopedische sfeer. Hardcore 56 (1999) bestaat uit een ‘archief’ met staaltjes mensenhuid, verkregen door rechthoekige patronen te knippen uit pornotijdschriften, deze op stukjes karton te kleven en het geheel samen te brengen in een postzegelalbum. De honderden huidspecimen verlenen de publicatie zowel een vrolijk als een morbide aanschijn. Doordat het boek met de hand gemaakt is, verschijnt het in een zeer beperkte oplage waardoor het eerder aansluit bij de bibliofiele en artisanale kunstenaarspublicaties uit de vroege 20ste eeuw.

Fragment uit: This book like a book
In hetzelfde jaar verschijnt de publicatie This book like a book (1999) van Joëlle Tuerlinckx (1958). Gepubliceerd naar aanleiding van een solopresentatie in het SMAK, is het boek veel meer dan een catalogus. Het is een archief in boekformaat. Tuerlinckx brengt er de talrijke sporen en netwerken in samen die haar oeuvre tot dan toe vormgaven en geeft tegelijk de aanzet tot verdere ontwikkelingen. Het boek bevat lijsten met titels van werken en publicaties, grafische notities, reproducties van kunstwerken en van bladzijden uit boeken. Daardoor fungeert het als referentiewerk, maar tegelijkertijd als kunstwerk en werkboek. Creaties en referenties lopen in het werk van Tuerlinckx door elkaar. Haar vaak minimalistische signatuur roept associaties op met de artistieke praktijk en de publicaties van minimalisten en conceptualisten uit de jaren ’60 en ’70. Een gelijkaardige belangstelling voor registreren en archiveren spreekt uit de installaties en de boeken van Christoph Fink (1963), wiens Atlas der bewegingen een archief is van registraties van reizen, trektochten en wandelingen. In die zin ademen zij de geest van de Britse land art uit de jaren ’60 en ’70.



Cover Black Dance (copyright foto: Hoolawhoop)
Dat het erfgoed van de neo-avant-garde zijn sporen nalaat in hedendaagse kunstenaarsboeken, blijkt ondermeer ook uit Cover Black Dance (2005) van Marc Goethals (1956). Goethals maakt reeds kunstenaarspublicaties sinds de late jaren ’80. Zijn vroege boekjes sluiten aan bij de traditie van de narrative art en combineren tekstuele verhaallijnen, foto’s en grafische elementen. Cover Black Dance, dat samen gaat met een poster, een uitnodigingskaart, een flyer en een advertentie toont de kunstenaar in een aantal hachelijke houdingen bij het ‘componeren’ van een aantal zwarte balkvormen op een witte wand. In de annex verzamelt Goethals 60 toepasselijke covers van minimalistische catalogi en kunstenaarsboeken uit deperiode 1960-1979. Deze kunstenaar is immers ook verzamelaar. Zijn liefde voor het kunstenaarsboek resulteerde ondermeer in twee opmerkelijke tentoonstellingen over het kunstenaarsboek als raak- en frictiepunt tussen concrete poëzie, fluxus en conceptkunst.

Opvallend is de recente belangstelling van jonge beeldende kunstenaars voor de mogelijkheden van het boek als documentatie en/of creatie. Charif Benhelima, Gerhard Herman, Jan Kempenaers, Maarten Vanden Eynde, Maud Vande Veire, Mishka Henner, Sarah Carlier, Stefan Vanthuyne, Vaast Colson, Reinaart Vanhoe, Nico Dockx, Sophie Nys, Lieven Segers, Dennis Tyfus, Pol Matthé, Christophe Terlinden en verschillende andere kunstenaars bedienen zich van het boek of het tijdschrift als vehikel van ideeën en projecten. Ze schrijven zich vaak bewust in binnen de traditie van avant-garde en underground-drukwerk.

Vooral Jan De Cock (1976) steekt zijn affiniteiten met de avant-garde van de jaren ’60 niet onder stoelen of banken. Het werk van Marcel Broodthaers en Daniel Buren lijkt op diverse niveaus ‘mee te spelen’ in zijn installaties en projecten. Net als deze kunstenaars besteedt De Cock bijzonder veel aandacht aan de publicaties die zijn oeuvre kaderen en contextualiseren. Denkmal IV ISBN9789080842441 (2008) is de voorlopig laatste boekpublicatie in een reeks die ingezet is met Denkmal I (2004). Samen vormen deze dertig lopende centimeter boeken een compendium van De Cocks werkprocessen en projecten. De boeken bevatten zowel teksten over het werk als honderden afbeeldingen uit de kunst- en architectuurgeschiedenis, zowel registraties van installaties als ingrepen in de bladspiegel en de boekstructuur zelf. Net als de progressieve publicaties uit de jaren '60 en '70 zijn deze boeken snijpunten van creatie en documentatie, waarbij de grenzen tussen beide vervagen en vervallen. Het grote verschil met de publicaties van zijn voorgangers is dat de luxueuze afwerking van De Cocks boeken getuigt van een grote liefde voor het boek als object. Het gebruik van cassettes, leeslinten, diverse papiersoorten, fold-outs, uitsnijdingen in de pagina’s en de zeer uitgekiende ‘boekarchitectuur’ geven deze boeken een sterke fysieke présence en het aanschijn van sculpturen. Bij de presentatie van het tweede deel werd het volledige boekenaanbod in kunstboekhandel Copyright tijdelijk verwijderd en vervangen door de volledige oplage (2000 exemplaren) van Denkmal II. Op deze manier werden de boeken, deels bedoeld als documentatie bij, zelf de bestanddelen van een installatie .

Interview met Jan de Cock: Umbrella Online.

In vergelijking daarmee ogen de boekjes van schrijver en schilder Walter Swennen (1946) bijzonder bescheiden en informeel. In essentie zijn publicaties als Pif (2004) en Met zo’n sujet zou ik me maar niet inlaten (2007) opgevat als schetsboeken. Dit laatste, een schijnbaar willekeurig samengesteld amalgaam van notities, invallen, krabbels, doorhalingen, droedels, schetsen en studies is bij nader inzien met veel zin voor detail gerealiseerd. Om de indruk van spontaneïteit en improvisatie te bekomen in boekvorm is namelijk veel precisie vereist. De keuze van de juiste papiersoort en de exacte reproductie van de effecten van diverse kleuren balpen, viltstift, aquarel en Oost-Indische inkt (inclusief vlekken) resulteert in het de indruk dat je als lezer een unicum in de hand houdt. Je krijgt het bevoorrechte gevoel even mee te gluren in het hoofd van de kunstenaar. Boeken met zo’n frisheid zijn eerder zeldzaam. Ze bewijzen echter dat de toekomst van het boek in grote mate bepaald zal worden door de beeldende kunstenaars, de ridders én redders der teloorgegegane technologieën.

Johan Pas, Ekeren-Antwerpen, juni 2009.
Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...